In de ban van de ring

Der Herr der Ringe: Een testament voor de eeuwigheid

J.R.R. Tolkiens De Heer van de Ringen is, daar kunnen we het zeker over eens zijn, het meest fantastische fantasywerk uit de moderne literatuur. Met zijn immense wereld, complexe verhaal, tot in het kleinste detail uitgewerkte fictieve volken en talen, en talloze epische momenten heeft de Oxford-professor in tientallen jaren van werk een meesterwerk geschapen waarmee elke fantasy-roman vergeleken moet worden. Dezelfde status heeft vandaag de dag de verfilming van Peter Jackson.

Ooit werd De Heer van de Ringen als onverfilmbaar beschouwd. Te groot, te complex, te veel van alles. Maar daar liet de regisseur, vooral bekend van zijn splatter-parodie Braindead en de komedie Meet the Feebles, zich niet door afschrikken. Met zijn relaxte en praktische aanpak uit Nieuw-Zeeland haalde hij het fantasygenre uit de niche en bracht het naar het grote publiek, waarmee hij Hollywood blijvend veranderde. Jackson had waarschijnlijk nooit verwacht dat hij 17 Oscars zou ontvangen voor zijn trilogie. Wat maakt de trilogie tot op de dag van vandaag zo uniek?

De ambitie

De verfilming van De Heer van de Ringen was in alle opzichten een ambitieuze onderneming. Het begon al bij het genre. Tegenwoordig is een grote fantasy-franchise niets bijzonders meer, een Game of Thrones of The Witcher krijgt vanzelfsprekend enorme budgetten toegewezen. Dat was in 2001 anders. Natuurlijk waren er toen ook al fantasyfilms, maar niet met grote budgetten. Met fantasy viel destijds niet het grote geld te verdienen en geen prijzen te winnen, kortom: het genre werd niet serieus genomen. Om dat te veranderen, was een project als De Heer van de Ringen nodig. Want de verfilming van Peter Jackson moest niet zomaar een goede fantasyfilm worden, maar een goede film. En dat kon alleen met grote ambities.

Want wie de adembenemende panorama's van Nieuw-Zeeland wilde vastleggen, enorme filmsets wilde bouwen, een uitgebreid arsenaal aan wapens en uitrusting wilde smeden en volledig nieuwe technologieën wilde ontwikkelen om zijn visie recht te doen, had behalve creativiteit en hard werken vooral één ding nodig: geld. Dat kwam onder andere van New Line, die met hun beslissing om het project te steunen ook filmgeschiedenis schreven. Niet alleen was de hele licentiesituatie behoorlijk ingewikkeld, vooral de drie films zouden tegelijkertijd worden opgenomen - iets wat nog nooit eerder was geprobeerd! Als The Fellowship of the Ring in de bioscoop was geflopt en de andere films direct op dvd waren uitgebracht... een project van deze omvang kon een studio gemakkelijk ruïneren. Maar hier pakte het meer dan goed uit - en zorgde ervoor dat het vandaag de dag gebruikelijk is dat films jaren van tevoren worden gepland, zoals bijvoorbeeld het Marvel Cinematic Universe.

De Fixatie op Details

Midden-aarde is als het meest grootschalige wereldbouw-experiment in de geschiedenis. De tijd en aandacht voor detail die J.R.R. Tolkien in zijn wereld heeft gestoken, is ongeëvenaard. Midden-aarde voelt gewoon "echter" aan dan andere fantasiewerelden. Diepgaander. Ook omdat Tolkien altijd kwaliteit boven kwantiteit plaatste. In plaats van een enorme hoeveelheid materiaal te produceren om zijn wereld te vullen, investeerde de Oxford-professor maanden, jaren, zelfs decennia in zijn manuscripten, verfijnde details, elimineerde inconsistenties en creëerde zo stap voor stap een wereld doordrenkt van geschiedenis.

Peter Jackson en zijn team hebben enorm geprofiteerd van al dit werk. Alles was er al, ze hoefden alleen nog maar te beslissen welke elementen ze voor hun verfilming wilden gebruiken. De films voelen ook zo "echt" aan als de boeken: het productieteam was net zo geobsedeerd door details als Tolkien zelf! De tijd, het geld en de moeite die hierin gestoken zijn, of het nu gaat om de enorme sets, talloze miniaturen of de allerkleinste details van de uitrusting, is gewoon indrukwekkend. Voor de films werden onder andere 48.000 pantserstukken, 10.000 pijlen, 500 bogen, 1.800 Hobbit-voeten en 10.000 Ork-hoofden gemaakt!

De Cast

De Heer van de Ringen is een van de weinige films waarbij de cast de titel "perfect" verdient. De meeste projecten kiezen ofwel voor grote namen om zoveel mogelijk kijkers aan te trekken, of voor volledig onbekende acteurs om geld te besparen. De Heer van de Ringen is een briljante mix. Met de kennis van vandaag kunnen we ons niet voorstellen hoe de trilogie eruit zou zien als Sean Connery daadwerkelijk was gecast als Gandalf. Want met ons huidige inzicht is Ian McKellen overduidelijk de perfecte Gandalf! Hoe hij wijsheid en macht uitstraalt, maar ook goedhartigheid en toch gemakkelijk kan ontvlammen, mits een dwaze Tuk het verdient. Of Cate Blanchett, die met haar betoverende blik, haar hele uitstraling noch jong noch oud lijkt, werkelijk onsterfelijk. Precies zoals we ons Galadriel hadden voorgesteld.

Wat de cast betreft, was er echter geen grotere uitdaging en geen groter succes dan Aragorn, wiens verhaal net zo legendarisch is als de Ene Ring zelf. Zoals bekend werd Stuart Townsend, die oorspronkelijk was gecast voor de rol - waar Peter Jackson overigens tegen de bovenstaanden in vasthield - ontslagen vlak voor de opnames zouden beginnen! Terwijl Aragorns eerste optreden in de Prancing Pony slechts een week later zou worden gefilmd!

Wat een geluk dat de Amerikaans-Deense acteur Viggo Mortensen op korte termijn insprong. En Mortensen paste gewoon perfect bij de rol: hij is een zeer belezen persoon die zelf gedichten en korte verhalen schrijft. Hij houdt van de wildernis, het overnachten in de natuur, paarden, vissen, het hele programma. Maar vooral houdt hij van taal en let op elk klein detail. Scenarioschrijfster Philippa Boyens herinnert zich zijn vele inbreng tijdens de opnames: "Hij heeft ons soms tot waanzin gedreven. Als hij weer met het boek in de hand naar je toe kwam, wist je hoe laat het was." Ja, Mortensen ging volledig op in zijn rol, werd letterlijk Aragorn. Hij sliep buiten, probeerde zijn collega's ervoor te enthousiasmeren, deed zelden zijn kostuum uit en droeg altijd het zwaard Anduril bij zich. De vele verhalen van de set, zoals hoe hij een tand eruit sloeg, zijn voet verwondde, na de opnames drie van de paarden uit de films kocht en wat al niet meer, hebben zijn legendarische status nog verder versterkt. Ook al interesseert het hem allemaal niet.

De Mix van Live-Action en CGI

Natuurlijk, zonder moderne computertechnologie zou het niet mogelijk zijn geweest om De Heer van de Ringen te verfilmen. En toch geloven we dat de trilogie van Peter Jackson er vandaag de dag vooral zo geweldig uitziet omdat de technologie weliswaar geavanceerd genoeg was, maar nog steeds sterk beperkt. Dat dwong de makers om zo vaak mogelijk gebruik te maken van echte acteurs, sets en praktische effecten zoals Forced Perspective, in plaats van alles digitaal op te lossen - zoals zo vaak wordt verweten aan Star Wars Episode I: The Phantom Menace, die slechts anderhalf jaar eerder werd uitgebracht. Voor ons is het ook geen toeval dat de Uruk-hai in De Heer van de Ringen, echte mensen in kostuums en make-up, veel dreigender overkomen dan de computergegenereerde Orks in latere De Hobbit-films. Alleen door de juiste balans tussen visuele effecten en de echte wereld (dankzij Nieuw-Zeeland!) zien de films er tot op de dag van vandaag echt goed uit. We willen echter niet vergeten dat de technische prestaties ook geweldig waren en Hollywood tot op de dag van vandaag beïnvloeden, zoals de ontwikkeling van de MASSIVE-software, die in staat was om 10.000 Orks in een gevecht te simuleren.

Op dit punt moeten we ook Gollum noemen. Ja, zelfs toen waren er al CGI-karakters zoals Jar Jar Binks. Maar er waren gewoon geen CGI-karakters die echt aanvoelden! Maar dat geldt wel voor Gollum, wat te danken is aan de geweldige technische realisatie en het acteerwerk van Andy Ser kis. Het was misschien wel de eerste Motion Capture-uitvoering die het publiek echt overtuigde. Gollum was geen mens in een kostuum. Maar ook geen volledig geanimeerd personage. Het was Andy Serkis! In elke beweging, elke gezichtsuitdrukking. Bovendien was Gollum een diepgaand personage, soms vreugdevol en onschuldig als een jonge hond, soms sluw en bedreigend als een sluwe moordenaar. Alleen al het zelfgesprek tussen Gollum en Smeagol... zonder de subtiliteit van Serkis of de technische realisatie van Weta zou dat ook in chaos kunnen eindigen.

De Muziek

Een film is net zo goed als zijn muziek. Toegegeven, dat klinkt een beetje overdreven. Maar slechts een beetje. Het is genoeg om een paar minuten typische dvd-extra's te bekijken, zoals niet-uitgebrachte scènes, om te benadrukken hoeveel verschil goede muziek maakt. Hoe het emoties overbrengt, personages karakteriseert en scènes diepte geeft. De score van Howard Shore begeleidt niet alleen de actie zoals in zoveel andere films. De soundtrack staat op zichzelf, vertelt zijn eigen verhaal met tonen. Beschrijft personages.

Op die manier is de muziek van The Lord of the Rings op zijn best een "klassieke" soundtrack. Zoals filmmuziek werd gemaakt in de jaren 60, 70 of 80. Zoals in Bernard Herrmann's Psycho of bijna alles wat John Williams heeft gedaan. De muziek van The Lord of the Rings is een symbiose van de film en zijn verhaal. Wie vandaag de dag naar een nummer luistert zoals Concerning Hobbits of The Breaking of the Fellowship, wordt meteen weer naar Midden-aarde getransporteerd. En, ook dat is niet vanzelfsprekend: de muziek wordt door alle fans geaccepteerd. Zo klinkt Midden-aarde, zo klinkt The Lord of the Rings. Alsof het een audioversie is van een schilderij van Alan Lee.

De Succes

Dat de trilogie van Peter Jackson geschiedenis zou schrijven, was uiterlijk op 12 februari 2002 duidelijk. Op die dag kreeg de trilogie het gewicht waarvoor hij vandaag bekend is. Want op 12 februari 2002 werd The Fellowship of the Ring genomineerd voor 13 Oscars, waaronder die voor Beste Film. Ook al is het nauwelijks voorstelbaar met de kennis van vandaag: dat was behoorlijk spectaculair! Niemand had verwacht dat de Academy deze fantasyfilm, deze blockbuster, op enigerlei wijze serieus zou nemen. Uiteindelijk won The Fellowship of the Ring "slechts" vier Oscars, maar de nominaties toonden aan dat de films meer waren dan dat. En toen The Return of the King twee jaar later elf Oscars in de wacht sleepte, werd alleen maar bevestigd wat iedereen al lang wist: The Lord of the Rings was en is een buitengewoon meesterwerk, zowel het boek als de films. Beide hebben de tand des tijds doorstaan. En ze hebben het fantasiegenre in hun respectievelijke medium voorgoed veranderd. Voor dit alles was tijd, geld, werk en bovenal moed nodig. En "moed kun je op de meest onwaarschijnlijke plaatsen vinden", zoals Tolkien ooit schreef. Bijvoorbeeld in het pittoreske Nieuw-Zeeland met zijn eigenaardige horrorfilm-enthousiaste regisseur, aan wie niemand een dergelijk werk ooit had toevertrouwd.